Overprikkeling en Hoog gevoeligheid: Hoe we beter om kunnen gaan met onze Sensitiviteit
Gemiddelde leestijd: 8 minuten
Wat fijn dat je er weer bent! Of welkom als dit de eerste keer is dat je een blog van mij leest!
In mijn vorige blogs heb ik het gehad over hoogbegaafdheid, thuiszitters en waar je rekening mee kunt houden om hoogbegaafden beter te ondersteunen. Vandaag wil ik het hebben over iets waar steeds meer mensen mee worstelen: overprikkeling. Vooral voor kinderen (en volwassenen) met hoog sensitiviteit of hoogbegaafdheid kunnen de dagelijkse prikkels zwaar wegen. Misschien herken je het wel: je komt thuis na een drukke dag, een feestje of een activiteit en je voelt je compleet uitgeput, terwijl anderen juist energie lijken te krijgen van dezelfde situatie. Wat is er aan de hand, en hoe kan je er beter mee omgaan?
Afbeelding: de acht zintuigen van de mens
Deel deze blog!
Prikkels: Wat zijn het en Hoe verwerken we ze?
Prikkels zijn simpelweg de signalen die we via onze zintuigen – zien, horen, ruiken, proeven en voelen – van de wereld om ons heen ontvangen. Maar wist je dat we ook een aantal interne zintuigen hebben, die ons helpen om te voelen hoe het met ons lichaam gaat? In totaal hebben we wel acht zintuigen! Samen zorgen onze zintuigen ervoor dat we kunnen reageren op alles wat er om ons heen gebeurt.
afbeelding: lagen van het menselijke brein
Onze hersenen verwerken deze prikkels in drie lagen:
- Het reptielenbrein – Dit is het oudste deel van je brein en zorgt voor automatische reacties zoals ademhalen en de eerste reactie op prikkels (zoals een schrikreactie als je iets onverwachts hoort).
- Het zoogdierenbrein – Dit deel is verantwoordelijk voor emoties en sociaal gedrag. Het helpt ons betekenis geven aan wat we ervaren.
- Het mensenbrein (de cortex) – Dit deel maakt ons mens. Het helpt ons nadenken, plannen en (verstandige) keuzes maken.
Al deze delen werken samen om ons in staat te stellen goed te functioneren in een drukke wereld.
Stel je voor: je voelt de temperatuur veranderen. Het reptielenbrein merkt het, het zoogdierenbrein zegt: "Hé, het is koud", en je mensenbrein bedenkt: "Tijd voor een trui!" en zorgt er vervolgens voor dat je die gaan pakken en aandoen. De breindelen werken dus samen om ons te laten functioneren in een drukke wereld. Maar wat gebeurt er wanneer de prikkels te veel worden?
Wat gebeurt en bij Overprikkeling?
Wist je dat we dagelijks duizenden prikkels ontvangen, maar dat slechts 4% daarvan bewust wordt verwerkt? Het merendeel wordt gefilterd door ons reptielenbrein. Prof. Judith Homberg van de Radboud Universiteit Nijmegen legt uit: bij mensen met hoogsensitiviteit of hoogbegaafdheid is dit filter vaak ‘lek’. Hierdoor komen er veel meer prikkels binnen dan bij anderen, wat het brein sneller overbelast.
Wanneer er teveel prikkels tegelijk binnenkomen, kan het brein in ‘overdrive’ gaan. Het reptielenbrein, dat normaal gesproken snel en veel filtert, heeft moeite om alles bij te houden. Hierdoor komt er ook veel informatie in de andere breindelen, die die informatie ook moeten verwerken. Dit kost veel energie, wat zich uit in fysieke klachten zoals hoofdpijn of vermoeidheid, of emotionele reacties zoals irritatie, kortaf reageren of stemmingswisselingen.
Omdat het brein van hoogbegaafden meer bedraad is en er daardoor ook meer prikkels binnenkomen, is het brein ‘harder’ aan het werk om de prikkels te verwerken, wat het risico op overprikkeling vergroot.
Hiernaast zie je een deel van de infographic die weergeeft hoe prikkelverwerking verloopt.
De Vier Prikkeltypes en Gedragingen bij Over- of Onderprikkeling
Iedereen heeft een bepaalde manier van omgaan met prikkels, en soms kan de hoeveelheid prikkels die we ontvangen ons gedrag beïnvloeden. Er zijn vier prikkeltypes (Zoeker, Toeschouwer, Sensor en Vermijder). Door deze te (her)kennen kan het helpen om te begrijpen hoe mensen in het algemeen reageren op prikkels, maar als je onder- of overprikkeld bent, kunnen je gedragingen veranderen. Hieronder zie je de uitleg van de vier prikkeltypes en hun gedragingen die je vaak ziet als je over- of onderprikkeld bent. Deze termen zijn ontstaan uit het model van Winnie Dunn, vertaald door Monique Thoonsen.
Afbeelding: de verschillende types en hun prikkels
Als het gaat om onder- en overprikkeling zijn er vier types te onderscheiden:
- Onderprikkeld en actief.
- Onderprikkeld en passief.
- Overprikkeld en actief.
- Overprikkeld en passief.
Zoeker (Aap) – Is onderprikkeld en actief
De Zoeker zoekt actief prikkels op en voelt zich vaak energiek en nieuwsgierig. Ze hebben een sterke behoefte aan stimulatie en kunnen zich onderprikkeld voelen als ze niet genoeg nieuwe ervaringen krijgen.
Bij overprikkeling: Een Zoeker kan onrustig, druk of zelfs chaotisch worden. Ze blijven zichzelf in de activiteit duwen, zelfs als ze oververmoeid zijn. Dit kan leiden tot prikkelbare of impulsieve reacties.
Toeschouwer (Beer) – Is onderprikkeld en passief
De Toeschouwer is meer afwachtend en heeft minder actieve prikkels nodig. Ze voelen zich vaak comfortabel in rustige omgevingen en observeren liever dan dat ze actief deelnemen.
Bij overprikkeling: Een Toeschouwer kan zich terugtrekken, apathisch of zelfs inactief voelen. Ze hebben de neiging om te verdwijnen in hun eigen wereld als de prikkels te veel worden.
Sensor (Haas) – Is overprikkeld en passief
De Sensor is erg gevoelig voor prikkels en neemt vaak meer waar dan anderen. Ze kunnen zich snel overprikkeld voelen, zelfs door subtiele veranderingen in de omgeving.
Bij overprikkeling: Een Sensor kan zich snel overweldigd, angstig of gestrest voelen. Ze kunnen prikkelbare reacties vertonen (mopperen/huilen) of zich terugtrekken in zichzelf.
Vermijder (Kat) – Is overprikkeld en actief
De Vermijder probeert zoveel mogelijk prikkels te vermijden en houdt van rustige, voorspelbare omgevingen. Ze voelen zich het beste als ze kunnen ontsnappen aan chaos en drukte.
Bij overprikkeling: Een Vermijder kan zich terugtrekken of zelfs in zichzelf keren om de situatie te ontvluchten. Ze kunnen bijvoorbeeld letterlijk uit de ruimte of activiteit verdwijnen als het te veel wordt.
Door bewust te zijn van deze verschillende gedragingen kun je beter inschatten wanneer iemand te maken heeft met onder- of overprikkeling, en kun je daar effectief op inspelen. Soms is het ook handig om te weten welk type iemand is, zodat je kunt helpen het juiste evenwicht te vinden – niet te veel, maar ook niet te weinig prikkels.
Wil je hier meer over weten? Kijk dan eens op de website van 7+zintuigen.
Sensorische Integratie: Wat is het en Hoe kan het helpen?
Afbeelding: Wiebelen en Friemelen voor thuis
Nu je een beter inzicht hebt gekregen in de verschillende prikkeltypes en hoe over- of onderprikkeling zich kan uiten, is het goed om te weten dat er technieken zijn die kunnen helpen bij het reguleren van prikkels. Een daarvan is sensorische integratie. Dit is een therapie die specifiek is ontworpen om mensen te helpen beter om te gaan met de stroom van prikkels die dagelijks op ons afkomt. Het versterkt de communicatie tussen je hersenen en zintuigen, zodat je leert jezelf te reguleren wanneer je merkt dat je overprikkeld raakt.
Denk bijvoorbeeld aan oefeningen die helpen om te ontspannen, of specifieke strategieën waarmee je prikkels beter kunt reguleren. Sensorische integratie kan vooral nuttig zijn voor mensen die gevoelig zijn voor prikkels, zoals kinderen thuis die snel overprikkeld raken. Als het onderwerp jou aanspreekt, kan het boek Wiebelen en Friemelen Thuis veel praktische oefeningen en tips bieden over hoe je in je dagelijks leven rekening kunt houden met overprikkeling.
Sensorische Integratie en het belang van Voorbereiding
Een van de belangrijkste inzichten die de sensorische integratie therapeut van mijn zoon onlangs met mij deelde, was het verschil tussen onverwachte en verwachte prikkels. Het blijkt dat we veel sneller overprikkeld raken van prikkels die ons onverwachts bereiken dan van prikkels die we hadden kunnen verwachten. Dit komt doordat ons brein moeite heeft met het verwerken van prikkels als we daar niet op voorbereid zijn.
Afbeelding: Sensorische Integratie therapie
Een goed voorbeeld hiervan uit ons eigen leven: een onverwacht bezoekje aan Corpus in de kerstvakantie mondde uit in twee zoons die weigerden naar binnen te gaan. Binnen no time waren ze overprikkeld door de geluiden, geuren en indrukken. Het donkere gat waar ze in moesten en het onbekende dat daarna zou komen, was gewoon te veel voor ze. Daarentegen was vuurwerk – een enorme geluidsprikkel die ze van tevoren konden verwachten – voor hen geen enkel probleem. Ze wisten wat ze konden verwachten en konden zich er daardoor op voorbereiden.
Een eenvoudige, maar krachtige oplossing die wij nu in onze routine hebben geïntegreerd, is het vooraf doorspreken van situaties die mogelijk prikkelend kunnen zijn. Door activiteiten of veranderingen in de omgeving van tevoren te bespreken, kunnen mijn kinderen zich beter voorbereiden op wat er gaat komen. Wanneer ze weten wat ze kunnen verwachten, kunnen ze zich vaak beter aanpassen, wat de kans verkleint dat ze in een overprikkelde staat terechtkomen. Ook het anders leren kijken naar situaties en goed luisteren naar wat ze nodig hebben (want kinderen geven het vaak zelf aan!) is enorm behulpzaam. Het is een kleine stap, maar het maakt een wereld van verschil.
Het Belang van Rust en Ruimte voor ontspanning
Als je gevoelig bent voor prikkels, is het essentieel om momenten van rust en ruimte te creëren. Een prikkelarme omgeving helpt om de hoeveelheid prikkels die je brein binnenkomt te verminderen en biedt de gelegenheid om te herstellen van een drukke dag. Dit kan een stille ruimte zijn, waar je je even kunt terugtrekken. Maar soms heeft het lichaam ook fysieke ruimte nodig: beweging, zoals buiten spelen of een rustige wandeling, kan enorm helpen om de opgebouwde prikkels af te voeren. Zo hebben wij thuis een hangmat en een zitzak, die mijn kinderen kunnen gebruiken wanneer ze even willen ontprikkelen en hun lichaam tot rust willen laten komen. Dit kleine ‘ontspanningshoekje’ zorgt ervoor dat ze zelf kunnen kiezen hoe ze willen reguleren.
Op school of werk kan het net zo belangrijk zijn om deze ruimte te vinden. Denk bijvoorbeeld aan een fidget (klein, handzaam speelgoed dat helpt om prikkels te kanaliseren) of noise-canceling koptelefoons om geluidsprikkels te blokkeren. Let er hierbij wel op dat je het gebruik van zulke hulpmiddelen goed afstemt op de situatie. Ze kunnen heel waardevol zijn, maar het is belangrijk om je goed te laten informeren.
Naast hulpmiddelen zijn er ook veel andere manieren om te ontprikkelen en je lichaam te kalmeren. Een paar voorbeelden zijn:
• Ademhalingsoefeningen: Door bewust diep adem te halen, kun je de spanning in je lichaam verminderen.
• Een warm bad nemen: Het water heeft een kalmerend effect op de zintuigen, wat helpt bij ontspanning.
• Yoga of ontspanningstechnieken: Zachte bewegingen en stretches kunnen helpen om de opgebouwde spanning in het lichaam los te laten.
Rust en ruimte zijn dus essentieel om jezelf, of je kinderen, de kans te geven om te herstellen van prikkels en stress.
Als je je kind(eren) wil helpen met ontprikkelen of kalmeren kun je het beste kiezen voor:
- Langzaam bewegen zoals zachtjes schommelen of wiegen
- Bewegingen herhalen, niet teveel variëren in beweging en/of activiteiten
- Ritmisch bewegen
- Verwachte of bekende dingen doen, of van te voren duidelijk doorspreken wat je gaat doen zodat zich minder onverwachte situaties voordoen
- Een langdurige activiteit doen
Prikkelarme Voorstellingen: Een Inspirerend Voorbeeld
Laatst las ik in de krant dat in Culemborg prikkelarme filmvoorstellingen worden georganiseerd. Hierbij worden het geluid, de verlichting en andere elementen aangepast voor mensen die gevoelig zijn voor prikkels.
Dit is een prachtig voorbeeld van hoe we de wereld toegankelijker kunnen maken voor mensen die snel overprikkeld raken. Dergelijke initiatieven zorgen ervoor dat ook mensen met prikkelgevoeligheid kunnen genieten van culturele uitjes, zonder zich overbelast te voelen.
Afbeelding: Frozen - de Musical
Een ander voorbeeld is de Disney Musical Frozen, die binnenkort prikkelarm(er) wordt aangeboden! Deze initiatieven komen via Stichting Onbeperkt Genieten, die zich inzet voor meer inclusiviteit in de cultuursector.
Als laatste voorbeeld zag ik in de omgeving Rotterdam dat er een zwembad is waar je prikkelarm kunt banenzwemmen. Het idee dat je in een rustige, prikkelarme omgeving kunt sporten of ontspannen, is een mooie aanvulling op de mogelijkheden voor mensen die snel overprikkeld raken.
Gelukkig komt er steeds meer aandacht voor en worden dergelijke initiatieven steeds breder opgepakt, wat zorgt voor meer inclusiviteit en een beter begrip van de behoeften van mensen met prikkelgevoeligheid.
Hoe Kunnen We Beter Omgaan Met Prikkels?
Er zijn verschillende manieren om mensen in je omgeving die snel last hebben van prikkels te helpen en te ondersteunen, of je nu ouder, docent of werknemer bent. Hier zijn een paar handvatten:
- Begrip: Door te begrijpen hoe prikkels verwerkt worden en hoe iemand hierop reageert, kun je beter inspelen op de behoeften van de ander.
• Prikkelarme omgeving: Creëer een rustige plek thuis, op school of op je werk waar niet te veel prikkels binnenkomen.
• Therapieën zoals sensorische integratie: Dit helpt om beter om te leren gaan met prikkels en deze te reguleren.
• Gerichte activiteiten: Plan rustige activiteiten die niet te veel prikkels genereren, zoals lezen, tekenen of een rustige wandeling.
Conclusie:
Overprikkeling en hooggevoeligheid brengen uitdagingen met zich mee, maar met de juiste technieken kun je de sensitiviteit beter beheren. Daarbij lijkt overprikkeling steeds een serieus probleem te zijn voor velen. Gelukkig zijn er manieren om hen te helpen. Van sensorische integratie tot prikkelarme omgevingen en rustige activiteiten, steeds meer initiatieven bieden ruimte voor iedereen. Wil je meer hulp bij sensorische integratie? Zoek dan een gespecialiseerde (fysio)therapeut bij jou in de buurt.
Wat zijn jouw ervaringen met overprikkeling of prikkel gevoeligheid?
Deel ze gerust in de reacties, of neem contact met me op. Laten we samen kijken naar manieren om elkaar te ondersteunen in een wereld die soms te veel vraagt.
Liefs en tot de volgende!
Nicolette
© 2024 Nicolette Teeler. Alle rechten voorbehouden. Dit werk mag niet zonder schriftelijke toestemming worden gereproduceerd of verspreid.
Deze blog is met de uiterste zorg en liefde tot stand gekomen. Hierbij heb ik mijn inspiratie gehaald uit boeken, podcasts en eigen ervaringen.
Foto's en ander beeldmateriaal zijn uit openbare bronnen, eigen archief of met toestemming verkregen. Ze mogen op geen manier gekopieerd, gedownload of gebruikt worden zonder toestemming.